Cebuano Novels

Module 6:  Cebuano Novels
Posted by: Alma A.Erana
Source:   http://bismag.pbworks.co



                              ______________________________________________
                                     
                                                 This Module is intended to:
                                                     

• Show Cebuano  Novels to the readers
• Talk about Cebuano Novels
•  Appreciate the Cebuano Novels
• Acknowledge our own Cebuano Novels                                                                                          

Introduction:

This Module is served to be an educational supplement in witing Cebuano Novels.

Discussion:


                                             Biyahe

                                         ni Omar Khalid

                    
MOHATOD  kag Guadalupe, Nong?"

Hesuss! Diriyot masaag sa traha ang paghugot kos kataposang tuwerkas stud bolt sa cylinder head dihang nadungog ko ang sangpit nga naggunad habig sa saydkar. Pagyanghag nako gikang nagyaka habig sa motor kay nagtiwas lagig lubag sa tuwerka human nakog kikhi sa karbon nga baga na kaayong gilukdo sa kuwaho sa piston, nakita ko ang nawong nga gigikanan sa pinaluray nga paningog, babaye, guwapa. Unya dihang naklaro tingali niya nga dili pa diay ko tiguwang ug lagmit kami-kami rang edara, mipahiyom siya ug miingon: "Aw, sorry, ha? Abi nakog…"

"Hala… B-7 ra ba akong biyahe, Miss…" Wa nako kalikayi ang pagpanglad-ok sa laway (dili tungod kay may nasangit-sangit pang kalami sa puto-maya nga akong gitimo-timo ganiha; pinalit kang Kasyo-Bayot nga ako gani tong gipangutana kon tinuod bang pastor na ron siya sa usa ka relihiyon) samtang nagtan-aw sa puting paa nga mihana nag tikang pasulod sa saydkar. Aron paglikay nga dudahan niya nga nalibat kos amag sa iyang paa, nagpaaron-ingnon kog hakop sa set sa liyabe ug gibalik sa toolbox sa simod sa saydkar. "Mud-an nya kos taga B-9 kon mosulod kos ilang linya. Hibawo ka, linya-linya man god mi dinhi, ruta-ruta sad." Milantaw-lantaw kos bantaawng tulo ka daplin sa paradahan nga naglikos sa lapad nga nataran sa merkado sa Bogo: gikans groserihan ni Angie-Domie hangtod ngadtos baligyaanag magasin ni Susing; gikans Royal Pharmacy sangko sa tubaan; ug gikans ikaduhang tindahan sa Bulacan Thrifti Mart (nga karon nagkanihit na ang mga baligya, ambot ngano kaha) hangtod sa Ricardo’s— dinha nay nag-estambay nga mga traysikol wa pay labot sa mga estrayker nga andam molabyog (pero klaro kaayong naglikay-likay kang Tayding-Lab-asera nga nagbarog duols iyang tarima, sigeng pangamay, ihatod kos Nailon, Dong, kay miabot na ron ang mga mananagat nakong suki kutob si kinsa ang molabay, kay, gawas nga panghebiweyt dibisyon ning bayhana, di gyod kamaong mopadangog sa drayber nga maayra bag di ta hapit na lang himoong boy-boy, lugar dihas ka Malait, Dong, kay hapit tag tubig— hapit sa tag gas, Dong, ilang Eddie Dilaw— hapit sa diay tag palwas lubi, Dong, sugnod, ilang Mely nga abi nimog dako-dako gyog iplete kay marawon-rawon god nimo ang tibuok merkado apan inig-abot nimos ilaha, heeesusss! modayog ingon: "Grabeeeng mahala na man ros plete, uy; ihatod gyod ko didtos duols among pultahan, Dong, kay kanse tas pleteng yawa" dayog tunol og tibuok singko pesos nga naglangsi lang sa daghang namilit himbis sa tamban-tuloy, sarang kayasa!). Ang paradahan/tamaan ra para Guadalupe ang way nag-estambay nga traysikol (kansang mga drayber, mga nawong ray akong nailhan, igo ras pagyuyango-yango ug mumira-mira sa bisan asang dapit magkasugat-sugat labi nag sa lagyong mga tabo: San Antonio, Goyong, Ilihan, Kawit, Tambongon).

Humag panap-ong sa iyang ilong sa binitbit nga panyo, miingon: "Nagdali man god ko. Ihatod lang ko, bi?" Misugod na siyag tikang sa pinasobra nga tapalodo sa saydkar bisan wa pa siya makakitag timailhan kon mosugot ba kog dili. "Mosabot ra tingali ang mga drayber para ngadtos amo, uy, kay wa pa god sila dinhi." Nanighapon kuno siya dinhis lungsod gahapon kay may giduawng karaang klasmeyt su’d dinhas Pedro’s Compound ug wa siya kahibawo nga ligas na diays pamahaw ang biyahe para ngadtos ilaha, Guadalupe.
Morag sakto siya sa katarongan, da. Gawas pa, unsaon nako pagbalibad nga maayo na man kaayo niyang pagkahimutang sa unahang lingkoranan sa saydkar. Pero: "Morag kanse man kaayg ikaw rang usa, Miss. Paabot-abot sa tag laing pasahero, ha, bisag usa o duha ba gyod nuon para makatabla-tabla tas gasolinag 2T."

Ang tinuod, gusto kong moingon siya nga bayran lang nako ang imong baleg uska biyahe pero matay, nagpaugat pod ang kanahan. Di man sad unta ko makaingon nga pobrehon siya kay sa iyang pamanit, artehon ug sitsirika man kaayo nga gipalutaw sa hayag niyang meyk-ap. Gani, ang iyang pahumot miilog man sa kalangsi sa akong saydkar nga wa nako kahugasi gahapon human nakog hatod sa isdang baga-baga (nga usahay nganlan namog awtobus kay ang kolor ining isdaa parehas gyod sa pintura sa mga trak ni Corominas: puwahon nga dakoog mata, way ayo tuwahon, sugba ra gyod, un-onan ba hinuon, pinauga) ni Marlinda-Biyuda sa tabo sa Ilihan.

Apan sungog sad tingalis kapalaran, wa gyoy laing pasahero nga miabot. Nahibawo ko nga udto-udto sagad ang kusog nga sakay para Guadalupe pero nanaghap ko nga naay taga Guadalupeng pasahero nga nasaag arong mga orasa ug nia sas palibot lang sa merkado, nagpaabot-abot sag kasakyan. Ang mga taga didto gong dapita tagsa ra man motugbong nganhis Bogo kay, gawas nga mahal-mahal lagi ang plete, magtultol na man lang sila sa ilang pangarbon matag tabo— Huybes ug Domingo— para dala na lang pong panimba apil na ang bisan unsang katuyoan sa lungsod.

Nagsigeg panaguto, pangusmo, panuguto, pangusmo ang babaye. Duna siyay gibagulbol nga siya ra say nakaklaro og unsingalan to. Nakasabot ko nga gusto siyang makaulig temprano. Pero ahak, na! Labaw pa nakoy nagbitik sa utot kon siya rang usa akong kasaran paglabyog. Ang iyang kaguwapa dili ikapuli sa gasolina nga magasto para ngadto lang sa Guadalupe, sa akong kuwenta-kuwenta lang. Hinuon, di lang ko kaseguro kon di ba nako siya idagan, libre pa gani tingali, kon: ibutang ta pananglit nga uyab mi, kay kapila ra bay pagpaplat-plat, uy, magpadaot-daot bas makina hala, palyado man akong spark plug, Day Kolasa (depende kon unsay iyang ngalan) ato usa ning hinloan, ligwatan aron mopino ang kayo, unya suot dayons pila ka tudling sa katubhan sa mga Dy aron lahi ang hinloan, lahi ang ligwatan, lahi ang pakayohon. Apan, hesusmaryang balaan! Nangita kog kuwarta, dili hinigugma.

Laing katarongan nga nakapakulkol sa akong kursonada paghatod niya mao sad lagi ning kalay-on sa Guadalupe wa na lay labot sa libaong nga morag mga buho sa sungkaan nga gipang-atang sa tunga sa dalan. Unya, dako-dako sad god ning Guadalupe. Uroy kon adto ni siya magpahatod sa bawnderi sa sunod baryo, sa Kumbado ba o duol adtong gipuy-an nilang Rizza Costramos, klasmeyt sa uyab nakong estudyantes CRMC sa una, Lorena Lahoylahoy— hesussss!— puwerteng layoa! Maaylagig makapasahero ko inigbalik, pik-ak-pik-ap, unyag hanoy lang? Maong, aahhh, paugat sad ko. Ada, mibagulbol pod kog ako nga ako ra say nakabatig nakasabot.

Apan bisan ning mga orasa karon, saylo na tingalis tingpamahaw (kay ang puto-maya nga gibangil-bangil nako morag nawad-an nag kalag su’d sa ginhawaan, haw-ang na, lami na kaayong ihigop og tinuwang kitong didtos karenderiyang Henry, kinamot lang kay ang manglugsot nga kan-ong mais sa gingi-gingi sa tudlo makatabang man pagpalami sa pamahawng inato, linarang ba nuong pawikan paresag puso, aguyyyy, haskang hagkota inigpanug-ab labi nag balahan og bugnawng Jaz o Sparkle ba), wa pa gyoy bisan usa lang ka traysikol nga para gyod Guadalupe kay ako na lang unta ni siyang pasakyog lain. Nangabli na lang ang mga tindera sa JM Agrivet, wa gyoy bisag anino na lang sa laing pasahero nga para Guadalupe. Tungod sad tingali kay B-7 lagi tawon ang sipra sa akong traysikol. Di sad ko kasinggit og "Guadalupe mo dinha, Nang, Nong, labyog ni…" kay basig mabatian kos taga BTO, na, samot ang demalas. Buot na unta nakong pakanaogon ang babaye sibaya bag unsa siya kaguwapa, unsa siya kasitsirika. Apan nakahunahuna ko sa bag-ong giseminar sa taga BTO nga kamong mga drayber, aymog pamilig pasahero aron makaingon ang taga lagyong lugar nga buotan kaayo ang mga drayber sa Bogo.

Giagian na lang ko nilang Pauling, Aran, Eddie-Gamay nga gisakyan sa mga lab-asera sa Nailon. Miagi sad si Wilmer nga nagkarga sa mga suki unta nakong estudyante gikan gihapon sa naandan nakong ruta: Siocon-Nailon-Gairan-Bag-ong Karbon. Matay, hurot akong ibog nila nga sayo pa gani kaayo, puyde na gani tingaling mopahuway ngadtos bagsakan, magtong-its-tong-its, hantak-hantak bag ginagmay kon magkamingaw ang tamaan… libre nang datahan/adlawan sa Norkis (kay sagad ning among mga motor inutang man tawon).

Pinugos na ang pangigham sa babaye. Miaksiyon nag kaguba iyang nawong sa pinugos gihapon nga pangusmo. "Unsa, di pa gyod ta manglarga? Kon nanglarga pa ta ganiha, hagbay ra unta tang naabot. Mao gyod ning mga drayber ba, idugay-dugay kag larga aron hagdon nga pakyaw na lang. Aypamilig pasahero, uy. Mora pog say baho ining imong traysikol nga mamili mang kag pasahero." Sus, dakoas iyang luwa.
Labaw pas gipitkag lastiko akong dunggan. "Di baya sad, Miss. Kon mamili pa ko, ikaw na tingali ang kinaguwapahan nakong napasahero sukad kong nakat-og gunit sa manobela. Ako na tingali ang kinasuwertehan kay nakapili ko sa unsay angay pilion sa usa ka drayber. Na’ay, kita ka adto nila, o?" Gipabudlot ko ang akong simod ug gitudlo si Celso nga nagsigeg katawa, nagsangkiig sa manobela, ang iyang panan-aw nagtapon-tapon diri nako ug sa babayeng ako rong pasahero; da, hapit lagi mabanggang amaw (maayra!) sa pinasobrang gutter duol sa ayohanag relo ni Narding Susvilla. "Ibog gani tingali kaaynako na ron sila kay sa kadaghan sa mga drayber… miabot na man kuno mig kinyentos kapin, wa pay labot anang mangawat-kawat og sulod dinhing taga Medellin ug diin pa nang uban, atay! mayra bag may mga prangkisang mga animal… sus, ako gyoy imong napilian! Pero sabta sad god tawon ko. Buhi-buhi lang god ta. Esmol taym ra god tawon ning amo. Kuyaw pa kaayo. Kibawo ba sad ka nga iniggunit namo sa manobela, tua nas menteryos Corazon ang pikas namong tiil?" Wa na lang ko mokomentaryo bahin sa giingon niyang lang-ig nga baho kay tinuod man sad, hehe.

"Ah, di na namo na problema. Unsay gusto nimo? Mangadto ba nuon tas BTO? Kibawo ba ka kon ig-unsa ming Danny?"

Mosinghag na gyod unta ko, kahunahuna ganig laparo sa babaye bahalag mangapreso, kay gibatyag nako nga napanamastamasan ang garbo nako isip traysikol drayber nga labihan nakong amping bisag pinobre lang ni, ginagmay lagi. Apan paglitok gyod niyas ngalang Danny, mora kog daob nga gikalitag ihi, nawad-an sa umoy. Si Danny ang dako-dako sa BTO. Mikalit lag sakdap sa akong alimungawong ang gisugilon ni Eddie adtong may pasahero siyang "gitigbas" niya gikas pantalan. Naatol man sad god to nga dad-onon sa Verallo iyang anak-kamanghoran kay na-dengue man kaha to. Sus, anak man diay tong Danny ang iyang natigbasan. Nabawo lagi siyag luhod-luhod kang Danny nga di lang siya embargohas prangkisa…

AW, kon hawod lang sa padaganay ang gipangita, makasulti silas Pauling, Eddie-Gamay, Aran, Wilmer ug kinsa pa nang mga tigbiyahean sa ruta sa B-7 kon kinsa gyoy giilang haring gangis mopadagag traysikol. Daghan na ang mibadlong nako nga hinay-hinay lang, Bay Ting, unsa may dalian nimo nga daghan mag suplay sa bendita si Padre Figues kon panahon na gyong mangatubang tang Sampedro (labi na adtong kakita gyod sila kon giunsa nako pagpapilit ang bamper sa akong traysikol sa traysikol sad sa Celang’s Bakeshop nga puno sa pan para deliber; mitila-tila nas 100 kph ang akong speedometer, nga kon tan-awon sa layo, matod pas hinubay ni Girmo, mora na kunog iro nga naglambang ang duha ka traysikol). Pero matayg patuo ba ko. Sa paminaw nako, ang kagawasan nga makab-ot sa tawo sa tulin nga padagan lupig pay kagawasan sa pinansiyal kraysis (ambot unsiyalan nang yawaang pirme nakong mabatians radyo, hehe). Ug puyra pangandoy, wa pa gyod nuon ko kasuwayg kadisgrasya nga unta, matod nila, harabas man kong mopadagan. Tanang pasahero nga mingsakay nako, kaluoy sa Diyos, nakauli sa ilang destinasyon nga way baling bukog ug kompletog ngipon.

Basta magdangadanga na ganis linyahan ang traysikol nga binudlisag asul, kansang gitakod nga motor mao ang Yamaha RXT-135, daghang pasahero ang mangluspad ug gani ang uban, dili na lang gyod mosakay, dayog tulibagbag ah, wam-an kaayo ko magdali ba mag-antos lag paabot kon kang kinsang sunod daganon, sagad adtong Pauling kay kuno tiguwang busa kumpas ang pinadaganan. Silang tanang taga didtong dapita nasayod nga inigsaylo nako sa ilang Pidang sa Gairan, diin wa na kaayoy balay, ang makina sa akong traysikol mosugod nag satong nga morag may sakay nga pugante nga hadlok hiabtan sa mananakop, labi na kay tanos kaayo ang sementadong dalan paingon sa Nailon.

Ang mga drayber sa habalhabal kun traysikol nga nagmanehog susama sa gidrayban nakong modelo (nga largohon lag litok— 135), makatestimoniya sa pagka panuway modagan ning motora (puyra lang adtong mga habalhabal drayber gikan sa San Remegio hangtod sa Daan Bantayan nga nangasensiyo ang bagulbagol, gipatay lagi ining 135, gipatay nga way preso-preso). Tinuod nga lupigon ni siya sa arangkada nianang four-stroke nga Honda TMX nga maoy uso ron, 155cc man kuno ang displacement ana. Maayo sad baya na modagan labi nas arangkada. Pero ako mismo makapamatuod nga anha makita ang katag sa subidas Libjo labi nag kargados isdang binanyera kay mapugos man ang drayber pagpalahutay sa primera-segunda. Kahibawo ko nga pugdawon ang clutch lining sa mga four stroke dinha kon ilang i-half clutch-half clutch kon di na madalag pakamang sa primera aron lang makapatong sa patag sa Caduawan. Sa patag sad nuon, kon motila na sa 80 kph kining 135, mabati dayon ang hadyong sa turbo (kay mao niy ilang ingalan sa morag bao nga nagtakirong ilawom sa tangke nga, segun sa esplikar ni Baristo-Mekaniko, modugang ning piyesaha pagpaentra og hangin sa makina pagpiga og dugang puwersa) nga morag duha nay nagbunlot nga makina, ibugok-bugok lang hinuon lagi ang gasolina, pero ang dagan makapasaad sa mga pasaherong taslakan nga sus, kon makaabot lang kos amo nga way tatsa, managkot gyod kos kang Sr. San Vicente Ferrer o sa Migo Poy ba kaha sa Antipolo. Sa akong paniid gani nga bisag menoran pa nimo gikan sa dagan nga otsenta, ang makina mora lang gihapog gisudlag demonyo...

SA pupasiplat nako sa samin, siyok kaayo ang dagway sa babaye. Pagsaylo namo sa eskina sa mga dalan Dela Viña ug Capt. Aballe, igo lang kong mirespetar og tunob sa preno dungan ang pagwilwig gamay sa manobela kay mitabok si Ma’m Baring, maestra nako sa greyd por (nga bisan kanunay kong hilabayan og tsok niadto hoy, Osting, Eustaquio… eyes to the board, mirespetar man gihapon ko niya). Nahakupot ang babaye sa dasbord nga morag nakalimot sa nahinawayan niyang kalangsi sa akong traysikol.

"Ah… eh… hinay-hinay lang sad kay morag kusog ra ning dagana, da. Wa man kaayko magdali ba."

Ah, wa koy tingog-tingog. Sa hunahuna nako, mmm, kusog god tawon, di pa ni mao, Day. Tan-awa nya, o, ig-abot nato didtos gamayng tulay duol-duol nas Guadalupe, tan-awon natog di ba ka kuyapang yawaa ka sa kalisang kay di gyod nako menoran, targeton ra nako ang running board sa tulay nga kahoy, kalusnagon na ra ba to, lubagon gyog tamas ginhawa ang gasolinador. Sukad karon, di na ka kalimot nakong koleraha ka ug kining biyahea ikapanulti nimos imong anak, sa imong apo, sa apo sa tuhod, sungkod, lapalapa.
Nakita nako nga misugod nag tubod ang iyang singot. Misugod na sag kaanod ang iyang meyk-ap. Mora nag nukos ang iyang nawong nga nag-usab-usab ang kolor—moputi unya moitom. May witik sa katagbawan nga akong natagamtaman.

Namatikdan nako ang mga welder sa Chremjem Metal Craft nga nahanunot ang mga nawong paglingi kon kinsa kining drayber nga morag giyawaang nagpalatos-latos og dagan bisag nia pas bisinidad sa lungsod. Mikilab lang sa akong panan-aw ang tindahan ni Seng Kee (nga unta ganahan man kaayo kong molingi-lingi dinhi, kidhat-kidhat, kay naay bag-ong tindera nga guwapahon; si Tata maoy unang nakadiskobre nga puwerte ganing sukoang Luz pagkahibawo nganong adto nas Tata magpalitag 2T nga naa man untay daghang namaligyag takos-takos lang sa merkado, sa ilang Boy ba pananglit). Sa Parke, gipara kog mga estudyante pero wa ko patental, bisan ganig menor na lang, puslan man ning inatay ning lakawa ni. Unya mikurbada kos ilang Porsing Luna (diin nasiplatan nakong dinha ang tiguwang sa pultahan sa gipaabangan niyang puwesto kauban si Gremer Reyes kay parehas man ni silang rayter; di tingali ni sila maayong rayter kay di gyod ko kasabot sa ilang mga sugilanon, gawas lang kon gitikgitik kay maayo kaayo ni silang manuwat og ingon ani, lagmit bahin na sag gitikgitik ilang giestoryahan ron, atngan nya nako sa Bisaya kay mao man niy kalingawan namo kon hinay ang pasada maudto, kana lagig mabinlan pa kog kinabuhi ining biyahea, animal!).

Paglugsong sa CRMC, nasundan nakos Cleto (Anacleto gyod ni siya pero usahay nganlan nakog Clitoris ning tawhana in onor adtong nabasahan nakong estorya sa Bandera; Iningles man diay kuno nas tinggil nang pu’nga, sarang kinataw-anay namong mga drayber; otro sad ni siyang nakakat-og panigbas kay manganakay tawon iyang asawa nga tinaban kuno niya adtong nagdrayb siyas serbis ni Dodong Junnie Martinez sa Cebu City) nga para Hagnaya tingali, apson ang biyahe sa lansa para sad Sta. Fe. Inay mopreno, gisantak-santak nuon nakong gasolinador. Da, pidpid laging amaw nga nakamatngon nga gisangkil-sangkil ang luyo sa iyang mud guard (nga di na nako mabasa ang CLETO THE GREAT nga iyang gipaletra didtos ilang Berong Escolar kay nabulit ni ron sa lapok, ambot diin ning katunggana niya hipuniti ang iyang pasahero ron). Pagtungas nakos Esso, gipiga nakog maayo ang segunda, pinakagit gyod. Didto na nako ipawos ang tersera duol-duol nas simbahas Iglesia. Paskang ngilngiga! Ang tingog sa makina, morag ayroplanong nawad-an sa giya.

Sa napanid-an nakong kusog sa motor— kon kusog lay gipangita— wa koy ikasulti. Wa gyod gani mokala o moaksiyon bag overheat kay sakto man sad ang ariya sa bomba sa asyete, 2T, plas pang bag-o laging gidekarbonays ang piston sa deposito sa karbon. Wa say kabalak-ang platino kay CDI man ang electronic components ining 135.

Pagsaylo nas munisipyo, nakita nakong morag sinilhigan ang lapad nga highway paingon sa Cebu City kay wa gyoy bisag usa na lang ka sakyanan nga nagtikawtikaw. Gitarap ra nako ang gamayng bahada sa Marcella hangtod sa FRVMFC. Karon, duha na ka kamot sa babaye ang nag-angkla sa duha ka kilid sa saydkar.

"M-monaog na lang ko. D-di pa k-ko gustong m-mamatay…!"

Kini bang naa tay gidahom nga isulti sa usa ka tawo, bisan pag hagawhaw ra o naa ba kahay laing langas (sama lagi ining badyong sa makina sa motor karon) nga makasamok sa atong pagpaminaw, tataw man kaayo, tataw nato ang unsay mogawas nga pulong sa baba sa tawo, morag panultihon sa salida nga dugay na natong nakita. Mao na. Mao ni ron. Tataw kaayo nako ron ang iyang gisulti. Pero haym ba… nagpabungol-bungol lang ko nga wa kunohay kabati tungod sa kakusog sa andar sa makina nga nagpakita sa kaandam niining mobunlot ug labaw pa sa gikusgon sa dagan niini karon, 100 kph na.

Miaksiyog kunol ang kuwarta martsa sa tungason paingon sa eskuylahan sa Montesorri. Gilibkas ko ang tersesa, kanaog sa segunda. Pautong na man. Gipasiplatan nako ang side mirror. Mmm, way nagsunod. Sa unahan, ang kagang-kagang rang trak sa Bogo Fire Station ang akong nakita nga may purohang ikasugat. Pero kahibawo kos dagan ining traka kay adtong pagkasunog sa Campari, uling na man lay ilang naabtan (ug nga bisan pag naabtan nila ang dakong kayo, unsa pa may ilang ipasirit nga ang kakusgon sa tubig sa busloton nilang tangke, mas kusog pa man tandi sa sirit sa ilang hose; sarang ahaka, kusog pa tingaling ihing Konsehal Dading). Busa, nakaseguro ko nga di mi mag-agbat, mag-ilog kinsay unang makalusot sa simangan para ngadtos Guadalupe, maunhan ra nako silang Fire Marshall Tosong Estudillo.
Ang traysikol nga wa kabatig menor, miaksiyog barag sa kurbada dayon nang sulod sa entrada sa Dakit Elementary. Kadtong mga estambay sa tindahan nilang Pilar Catarata (nga tua nas Merika kay nakabanag datong Kano nga tag-iyag paktori kunos tsokoleyt, ambot tinuod ba, mao may estoryang gipalakaw sa mga reporter sa radyo-baktas sa lungsod), nahanunot ang mga nawong diri namo. Namorag sigbin ang traysikol nga nagkalingawg layang nga namili-pili sa di kaayo lawom nga libaong nga parte sa dalan. Karon, dili kay tingog ras motor ang mabati kondili hasta ang hagurob, hinugangkol, inigot, ug linagaak sa bisan unsang luag-luag nga parte sa traysikol kay gisugdan nag bola-bola sa libaong nga di makaog iro.

Maoy giseguro nakog libre ang pangunahan ug pangulhiang ligid sa motor batok sa libaong (kay sarang mahala ra bas bearing sa Bogo Cycle; naay sa ubang namaligyag replacement parts, barato-barato ra, pero mora mag pinangahoy ra sad adtong mga motor nga daan-daan na o kaha mga inembargo, ingos Paran). Ang side wheel nga nagsamual sa libaong (nga makapahinumdom sa pangutana kon hain na ang gobyerno dinhing dapita), nahaitsa-itsa dinuyogan sa pagkinagiit sa sidewheel spring. Ug sa usa ka pagkilab sa akong kahimatngon, ang babaye dinha na sa sawog, nagyaka, morag nalibang nga gitubol, nagkupot sa patonganan sa lingkoranan (kay karon wa na dinha ang lingkoranan, ambot diin ra kahang libaonga mahaitsa, bag-o ra ba to nakong gipa-upholster sa kang Tonying Pabillon), nagpuli-pulig sudlot ang iyang luha ug sip-on. Alsa og diyotay iyang sampot kay kon iyang iyaka gyod sa sawog, ambot di ba kaha madugmok ang iyang pangiyoran sa ngilngig nga inayagay sa traysikol.

Dili na usa ka babayeng guwapa ug sitsirika ang akong nakita sa samin. Kon unsa siya kaguwapa ganiha didtos merkado, siya karon ang babaye nga di pangandoyon bisan sa kalalakin-ang apikig mga nawong: ang iyang meyk-ap gibanlas na sa iyang luha— ang lipstik nayutik na sa iyang sip-on— ang iyang kaarte nahimong pulong sa pangaliyupo nga, bisan di nako mabati taliwa sa nagkagubot nga kalibotan sulod ning biyahe namong sinukdanay sa kabuang, nakapatagbaw sa gipaabot nakong linugdangan. Ha! Hala, sumbong! Bisan pag adto ka sumbong kang Secretary Lantion o ni bisan kinsa dinhang dakog tai sa LTO, di tika atrasan! Mmm… wa man gani sila kalimpiyo anang mga pikser sa ilang opisina!

Paglugsong nakog gamay saylo sa Alpine Subdivision, tul-id na ang dalan— tul-id, patag, mga kapis duha ka kilometro tingali ang katanos— pero mao ra gihapon ang giladmon sa mga libaong, abog pa bay imo. Apan wa na nako hunahunaa ang mga libaong. Ang nagdayak sa akong hunahuna mao ang mubong tulay sa di pa moabot sa Guadalupe. Kining tul-id nga dalan maoy himoon nakong lantsing pad sa kataposang hurnada ning akong kabuang, kon kabuang man ganiy itawag ini. Anhi nako ipakita ning bayhana ang kamangtas nga wa pa gyod tingali niya masinati sukad siya nakakita sa kahayag sa kalibotan.

Segunda, pautong. Tersera, pautong gihapon. Dayong libwas sa kuwarta. Ang turbo sa akong motor morag nakakat-og kabuot sa akong paminaw, morag dinha ra sa akong kamot ang iyang paghiyak, ang paghigop og dugang hangin abag sa akong laraw sa dugang puwersa sa makina. Kon unsa kakusga ang hagiyong sa makina, ang hilak sa babaye, (aw, di lang kay hilak, tiyabaw na gyod) mora pog may iyang turbo— giturbohan sa iyang ilong nga dili hangin ang gihigop kondili ang linghod nga sip-on nga di ra ba sad niya masaphid kay ang iyang duha ka kamot morag iya sa usa ka tawo sa kahimtang nga kahulgonon sa pangpang, di gyod mamuhi bisan pag magkinaunsa ang kalibotan.

Karon, naklaro-klaro na nako ang mubong subida. Inigtagkas nako anang sagkaona unya lugsong gamay mao na ang mubong tulay, kahoy. Ang speedometer mihawok na sa 110 kph (kining tingoga hinuos makina kon di pa lang libaongon ang dalan, lagmit mipilit nas 140 kph). Di na god unta kinahanglanon nga mo-low gear pa kay ang kalatos sa dagan nga gihandos sa kabug-at sa traysikol, igo nang makatungas sa gamayng subida. Apan aron mamintinar ang kaisog sa makina, mitersera gyod ko, pangandam lagi sa tinguhang pagpalagpot sa espiritu ning pasahero kong turtugok og utok.

Sa dihang nahatungtong na ang traysikol sa kinaibabawan sa tungason, nakita ko na ang dapit nga nahimutangan sa tulay. Dili tiaw ang akong kahibulong nganong dunay daghang traysikol (nga nailhan nakong pulos ila sa taga B-9) didtos pikas tampi sa tulay. Unsa ba kahay nahitabo? Nia ra man diay ning mga karaho magyampungad dinhi mao diayng way tawo tong ilang tamaan, di unta ko kahatod ining pasahero nakong nagdala las tigaw.

Ang dugang pa gyod unta nakong paglubag sa gasolinador, nga nasugniban sa mitubong hambog sa akong kahiladman labi na kay nia diay magtan-aw sa pagahimoon nakong show, kalit lang nahauknol. Wa koy nakitang tulay nga kahoy, ambot kon hain ra, natiwas na tingalig kaguba.

Ning kakusgon, plas pa nga lugsongon lagig gamay, wa na koy kahigayonan pagpahunong sa motor. Dili na akoy nanag-iya sa kontrol sa distansiya ngadto sa tampi. Ang dagan nga akong gikalipay kaganiha, karon, nahimong usa ka urom. Kon akong prenohag kalit, di kaha ko itrapo ngadtos daplin, pidpid bas katubhan o sa unsang mga sabod-sabod dinha sa daplin sa dalan? Mao nga…

MGA anino sa mga tawo ang akong nakita, naggabas-gabas. Nagkalandrakas ang mga sulti, pulos gikan sa ibabaw. Pero wa koy naklaro kay morag nabungol pa ko, dili lang sa tingog sa motor, kondili sa kawras sa kaulaw, bisag di na lang apilon ang kakuyaw sa nahitabo.

"Sus, ang kinangilngigang mopadagan sa B-7 maayong pagkahulog sa putol nga tulay sa Guadalupe…!" Sa akong kukarkulo mao gyod to, labing menos, ang unod sa mga sulti-sulti didtos ibabaw gikan sa mga drayber nga morag nakalantaw og dunay nagremedyohay dinhis ubos.

Hesuusss, wala na koy karsadang nakita! Mga kabaw nuon nanglumpat, nanungtong sa bisan hain sa duha ka kilid sa nagkakighod nga sapa diin sila gipanghigot; nangakugang sa kalit nga tinugibal di pa lang dugay. Wa sad ko moyanghag kon kinsa ang nanan-aw kay gilikayan nako ang mga matang maluluy-on, nga seguradong para gyod nako, karon nabanabana nakong nanagdungaw tingali sila dinhi sa sag-od sa sapa (nga gipuy-an lang unta sa mga uwang, piyo ug anga). Di ko angayng moyango nila, sama sa pagabuhaton sa usa ka bohemyo nga drayber kon ikahinagbo ang isigkaingong drayber, kay gibatyag nako nga di ko ron drayber parehas nila. Wa koy kalahian sa manikopayg kasili nga nabulit ang lawas sa lapok (tai pa gyod gani tingalis kabaw kay duna may morag di maayong baho nga miesponghar sa palibot) niining lunangan nga akong natimpasawan. Paghibalik sa akong alimungaw, nakita nako ang babayeng akong pasahero nga maoy pagkahumag lugit sa iyang estep-in, gibitbit, ug dayong bigiw og dagan, way lingi-lingi, wa gani magbilin sa iyang pamilete, nagkalubong-lubong sa tagatuhod nga lapok sa sapa nga talihubas na, subay ngadto sa unahan nga wa na ko masayod kon asa sangko, wa sad koy tinguha nga masayod, peste!
Paglingi nako sa pikas kilid, nasabak sa hanap-hanap pa nakong panan-aw ang akong traysikol nga morag anananggal nga nagtuwad (kon tinuod man nga magtuwad ning tagibanwaha kon mao nay moatake), ang atop na lay naggimaw. Maayong pagkaugbok sa simod sa traysikol sa lapok, nagburo-buro ang makina nga daw nagpahuwas sa iyang kapungot (kay ang tambutso gisugdan nag sunop sa lagom-lagom, baho-baho nga tubig), unya namatay rag iyaha, maaygani kay siya ra, ako buhi-buhi pa— oo, buhi pa, pero gihinay-hinayg patay sa kaulaw sa makasunog nga mga panan-aw. Hapit na gyod unta manglighot sa akong baba ang labing hagtik nga pamalikas pahinungod niining lapok sa sapa nga naugbokan sa akong traysikol— ang baho nga lapok nga maoy mipakauwaw nako atubangan niining mga drayber… apan mao ra sang lapoka ang miluwas nako nga karon, kon di pa tingali tungod sa morag kutson nga kahumok, mabinlan na lang tingali kog pipila ka piraso sa ngipon ug gusok; panit ug unod mangahukab tingali, tuwaytuway mangatangtang, patay pa gyod gani tingali, inatay!

Ang pamalikas nahimo hinuong hilomon nga pasalamat.

Sama sa babaye, gihinay-hinay sad nakog ligwat ang nalubong nga tsinelas, ug mihangad sa mga drayber, gidawat ang tanang panan-aw— ang maluluy-ong mga panan-aw— samtang sa akong pandungog nahimong bakgrawon ang inga sa lisang nga mga kabaw…
(KATAPOSAN)

 

                                              BAYLE

                                         Sugilanon ni Rey Araneta

SABADO ug bayle na sad.

Sama sa plaka sa pono nga pagabalik-balikon sa pagtokar, ingon sad niini ang akong kalibotan nga nagtuyok diha sa pito ka adlaw sa usa ka semana. Lima ka adlaw ko nga magdaro sa among banika. Napalhot na gani ang akong mga kamot sa paggunit sa taoran. Naunsa man sad si Tatay Ignacio nga didto man ko padaroha sa kilid sa banika nga batoon man kaayo didto. Nindot kuno to didto tamnag kamote ug balanghoy. Naluya gyod kog duot sa daro para lang modulot gyod sa yuta. Hayyy… karon makapahulay-hulay na usab ning akong mga luto sa palad kay Sabado na man sad unya ugma pa gyod Domingo— tingkatulog sa sama nako nga naungo sa bayle.

"Dong Julius, sugata unya si Arsenio sa Eskina-Kulo. Ato rong turno pagdawat sa pono," pasidaan ni Tatay nako samtang nag-ilis ko og T-shirt.

"Ato diay rong turno, Tay?" paneguro nakog pangutana.

"O, tawon. Pagkawos unya inigkahuman nimog sugat kay wala nay tubig sa banga nga mainom," mando ni Tatay nako.

Bantog rang sige lag aso sa kosina. Kaganiha pa gyod ni sa pag-abot nako samtang namaod sa hayop.

Nasingo pod nako ang makahilab-sa-tiyan nga mga linuto ni Nanay. Unsa kahay among sud-an, no? Maayo gyod ning turno mi sa pagdawat sa pono kay lami-lami gyod among sud-an. Sus, nindot gyod ning tag-iya ta sa pono kay libre ang panihapon unya lami pa gyod ang sud-an. Pagkasuwerte gyod ni Bay Arsenio, da.

Wala una ko maligo. Nagdali ko nga misugat kang Bay Arsenio samtang kilumkilom pa ug maklaro pa ang karsada.

Sa dalan, akong nasugatan si Nang Magda nga nagsangkiig tawon sa iyang baligya.

"A, sayoha god nimo, Nang. Ikaw ra mang usa lagi," timbaya nako. Naluoy nuon ko nga nagtan-aw niya nga nagkapuliki og lukdo sa mga baligya.

"Amaw man god ni si Delfin, wala pa mouli sa amoa. Kon makit-an unya nimo didto sa Eskina-Kulo, paapasa nya nako sa baylehan ug ipadala tong duha ka case nga Mucho sa balay. Palihog gyod ko, Dong Julius, ha. Asa na man kaha tong bataa?" Mikatab lang ang baba ni Nang Magda ug nagbagulbol gihapon bisan misaylo na nako.

Kilumkilom na gayod sa akong pag-abot sa Eskina-Kulo. Nanigarilyo si Bay Arsenio.

"Dugaya sa ulitawo, uy," ngisi niya dayong salibay sa upos.

Gipas-an dayon namo ang iyang mga dala. Si Bay Arsenio nagpas-an sa pono ug nagsalig-ay sa dakong bag nga puno sa plaka. Akoy nagdala sa trumpa ug usa ka bag-plastik sa mikropono.

"Tua na ang bapols ug bateriya sa baylehan. Nag-una na ganiha. Ako lang gipasakayg una sa trak sa tubo ni Berto. Maayo— tayming kay moagi man kuno to sila sa ilang Benjamin," pahibalo ni Bay Arsenio.

Midiretso mi sa ilang Benjamin diin didto ang baylehan. Nagtapok na ang ubang batan-on. Napahigayon na ang lamesa nga maoy tungtongan sa pono ug ang lingkoranan ni Bay Arsenio.

"Kugihana ni Julius, a, maayo man paliwatan," pasiaw ni Arlene diri nako.

"Maayo kay nakapanilhig na ang atong sekretarya. Day Arlene, isunod unya among tugkaran, ha," pasiaw sab nako nga nagngisi.

"Pagpuyo dinha. Wala gyod ka motabang sa imong nanay nga nagbako-bako gyod tog panilhig ganiha," singhag ni Arlene kanako.

"Nganong wala man nimo tabangi si Nanay nato, Day? Imo man lang gipasagdan ang atong inahan sa kanunayng panabang?"

"Hoy, pauli na didtos inyo, uy, Julius, ug kaligo una kay nanimaho kang tunaan. Gidili ra ba ang pagbayle sa way mga kaligo." Nagngisi si Day Arlene samtang naghapin sa lamesa sa pono.

Minghugyawg pangatawa ang ubang batan-on labi na ang grupo nila ni Delfin nga nagpabarog sa trumpa nga gihigot nila sa punoan sa duldol.

"Bay Delfin, gipangita ra ba ka sa imong mama. Tabangi kuno siyag hakot sa inyong tinda. Diin man ka maglaag?" pangutana nako nga naghangad kon hain mag-atubang ang trumpa.

"Aw, nagkita na mis Mama, Bay. Puwerte ganing sukoa, hehe. Nag-una na man god ko. Gidala na nako ang ubang tinda. Ganiha pa nakong gipasakay sa trak ni Berto," tubag usab ni Delfin nga miliso sa kawayan nga gihigtan sa trumpa nga gipaod sa duldol. Iya kining giliwag atubang sa balay nilang Arlene.

"Amaw gyod ka, Delfin. Ayaw tawon sa amoa ipaatubang, uy! Gihilantan si Mama. Dili unya to katulog," badlong ni Arlene.

"Aw, ato lang ning ipaatubang sa ilang Bay Julius kay ila man rong turno," tubag ni Delfin.

"Bisag asa, Bay, basta madungog," tubag ko usab nga naghikyad na sa mikropono aron matemplahan gilayon ni Bay Arsenio.

Nahuman ra gyod namog pahiluna ang pono sa baylehan. Nanguli una ang ubang batan-on aron makaligo unya makapanihapon ug makailis og arang-arang nga sinina. Mga bata na lang ang nagpabilin sa baylehan nga mentras wa pa kasugdi, sila una ang nagsige og sayaw-sayaw sa tunga sa baylehan. Ang uban nanagdagan-dagan. Nasigpatan ko si Iya Siding nga naluyag badlong sa mga bata.

"Hoy, mga panuwayng gagmay! Ayaw ra mo sigeg dagan-dagan kay madam-agan ninyong pono. Mga pesteng dagko!" Mao ni kanunay ang iyang sing-al sa mga bata nga kulisaw kaayong paminawon. Ang mga bata nga naanad na sa kanunayng pamadlong o dili ba napul-an na sa kanunayng pagyawyaw ni Iya Siding, wala na lang manumbaling. Tinud-anay ang pamadlong ni Iya Siding. Apan gisungog hinuon siya sa mga bata. Nalingaw gyod kong nagsud-ong nila nga magginukoray.

Giagda ko na si Bay Arsenio nga manihapon na sa amoa. Si Bay Delfin una ang among gipabantay sa baylehan. Amo siyang gibiyaan samtang nagpatokar sa "Rock Lobster". Mialingugngog gilayon ang kiat nga sonata nga gibanda-banba pagsabwag sa trumpa diin ang matag sonata maoy silbing panawag sa kadalagahan ug kaulitawhan aron sugdan na ang bayle.

"Maayong gabii, Noy Leo," timbaya namo sa among barangay tanod nga nagbitbit og petromaks paingon sa baylehan. Amo siyang nasugatan sa dihang minglugsong na mi padulong sa amoa. Si Noy Leo ang usa sa kanunayng magpahulam og petromaks. Gani, libre man ang iyang pagpahulam sama usab kanila ni Noy Jesus Ermac, Noy Canuto, Noy Ado Cañete, ug kanhi Barangay Kapitan Dadoy. Lima gyod ni ka petromaks ang kanunayng saksi sa panagtagbo sa mga dalaga ug ulitawo ug sa uban pang manambong sa bayle. May petromaks nga adto ibutang duol sa pono aron may iwag kon may pangitaong plaka ug, sa samang higayon, iwag alang sa sikit nga lamesa diin si Day Arlene mao ang nagbantay aron pag-abiabi sa mga mamalit og sonata.

Nahiabot mi sa balay ug nanihapon dayon. Pastilan, pagkalami sa manok nga sinabawan nga may tanglad ug kamunggay. Gipaningot gyod ko sa paghigop. Si Bay Arsenio usab, naunsa ba nga nagpakyut man kunohay ug nagpaulaw-ulaw. Pero sayod ko nga gigutom hasta bitok ning tawhana.

"Hoy, Dong Arsenio… kaog maayo! Nagtimitimi ka man," banos-banos nga agda nila ni Tatay ug Nanay.

Gipunayan ko usab og siko si Bay Arsenio aron dili mag-inarte. Humay pa ra ba gyod ang iyang kan-on kay kini laging bisita. Kami usab, mais man ang kan-on, dagko pa ra ba, numero katorse. Kon dili ko kahingiki og sanga sa bayabas, mamilit gyod sa akong ngipon ang mga sungo. Ambot ba nga kon magpagaling mi, dili man papanitan ni Tatay. Parehas ra man kuno na kon adto na sa tiyan. Pero dili nako ibaylo ang kahumot sa bugas-mais ngadto sa humay kay mas lami man ni paresan og sabaw sa inun-onang bulinaw o dili ba tulingan. Si Bay Arsenio usab nga wala maanad sa humay, mikombate usab sa bugas-mais ug nag-ilog man gani mi sa dukot.

"Hoy, naunsa man ning bataa nga dukot man ang gikaon. Dia, o, kan-on." Abi nakog ako ang gibuyag ni Tatay. Kang Bay Arsenio man diay gidudho ang babher sa humay.

Nakapanug-ab ko sa kabusog dayong ipis og Jaz Cola sa akong sartin. Giipisan usab nako si Bay Arsenio. Ang kanahan, bildo pa ang iyang baso nga gamiton lang namo kon pista. Naanad man god ni siya nga akoy tigtagay niya kon mag-inom mi sa baylehan.

Pagkahuman namog panihapon, mipahulay una si Bay Arsenio didto sa among balkon samtang nagdali-dali kog kaligo.

"Julius, ayawg paturagas sa tubig kay dili ra ba ikawy nagkawos sa banga," singgit ni Tatay nga nagpasidaan nga nalimtan nako ang iyang tugon kaganiha nga magsag-ob og imnonon. Misamot kabugnaw ang tubig sa tadyaw sulod sa banyo sa silong. Nadungog nako ang tokar sa pono. Samtang gikuskos nako ang kuloton kong buhok nga kada Sabado lang makatilaw og siyampo, midungan ko sa sonata sa pono:

Victims of love… a… brr…n love afir… so sad to see the d… ska…t…r everwhere…

Wa pa gyod nako masag-ulo ning kantaha bisan kapila na balik-balikag tokar kada bayle. Misamot pagkundat ang akong gibati nga naghinam-hinam nga makaadto na gyod sa baylehan. Didto, sugdan ko na usab pagtuyok ug pagtokar ang akong kalibotan. Wala na nako lugdi ang ubang bahin sa akong lawas ug nagdali-dali kog panghinawnaw.

Mipuli ang "Kuradang". Pero naputol. "Whip It" na sad. Wala gihapon mahuman. Patay! Nadaot man kaha ang pono ni Bay Arsenio. Ahh, basin gidula-dulaan ni Delfin mentras wala pa mi didto sa baylehan.

"Bay Julius, adto na ta basig gigutom na to si Delfig paabot nato. Wala na man matarong og patokar ang pono," agda ni Bay Arsenio. Nagdali-dali sab kog sul-ot og T-shirt.

Mitungas mi padulong sa baylehan. Layo pa gani, daw nalantawan na nako ang pagpanganaog sa kabituonan. Lainlain lang ang mga suga nga akong nalantawan. Nag-alirong ang mga sulo sa baylehan.

Didto sa tunga, kompleto na ang petromaks nga nag-iyahayg buswak og kahayag didto sa gisang-atang bu’s sa kawayan. Karong taudtaod, sila ang mga saksi sa mga halaray, kiay-kiay, ginaksanay, ug lambiyongay sa mga mamaylehay. Sa among pagdangadanga, nag-anam pag-ursa ang kakusog sa sonata. Ubay-ubay na tingali ang mga tawong nangabot, da. May mga tindera na sab sa daplin sa baylehan kansang mga baligya binanwagan lang sa sulo nga gama sa lapad nga botelya. May mga galon sa tuba, Mucho, Red Horse, lapad ug long neck nga Tanduay, mga garapon sa Halls, White Rabbit, ug Juicy Fruit. Kasagaran sa tindera mga babayeng gulang na o beterana na sa baylehan. Kon may mga gulang sang mga ulitawo agnihon sila sa pagsayaw. Mosugot man sad nuon sila pero ang uban magpaguyod gyod sa tunga sa baylehan nga labaw pa sa orihinal nga mga dalaga ug kon makaabot man gani sa tunga, hapit na sad mahuman ang sonata maong makalagot kay ipabalik man ang sonata labi nag hubog ang ilang mapares. Makalangan sa bayle. Pero naanad na ko niini maong hatagan na lang nakog higayon nga makahunat ni sila kay talagsa ra man sad ni silang manayaw. Maayo ra ba kaayo ni sila mokuratsa, mowalts, mo-cha-cha. Ako nga moanawns makakatawa lang pog apil, lanog ra ba kay usahay makalimot man pod ko nga dunay gigunitan nga mikropono.

Sinati na nako ang tanang panghitabo sa baylehan labi nag naay mga hubog, mga batan-ong magkainitay. Ang kasagarang hinungdan mao ang mga day-o nga sarang hambogeroa kay nagtuo nga sila ra gyoy nindot manayaw.

Talagsaon sab ang pasensiya nilang Arlene nga maoy gitahasan paglugit sa kadalagahan aron lang manglingkod sa tunga. Ambot ba, tungod sad tingali nga nasayod ang kadalagahan nga di gyod magsugod ang bayle kon walay molingkod sa tunga maong mosamot sad pagpalugit kang Arlene. Ug anha na manghunat ang kaulitawhan kon mamalit na silag sonata labi na kon manimaan sila daan kinsa ang ilang puniton sa lingkoranan. Sukad adtong napromot na kunohay ko kay gihimo ko nilang anawnser, nabalhin ang akong teritoryo sa tunga sa baylehan. Ako nay nagpadagan sa bayle kay mag-agad man sila nako kon unsay pamasahon nakong sonata. Mao sad to ang sinugdanan sa higayon nga makamando na ko kang Arsenio og pangukay anang mga plaka kon dunay pangitaon. Apan parehas ming nakasag-ulo na sa kolor sa mga plaka kon duna miy pangitaon bisan di pa namo basahon ang ulohan. Ingon sa ako ang nagkontrol sa kalibotan dinhi sa baylehan. Sa primero, lingaw kaayo ko. Apan sa kadugayan, ingon sa duna koy buot buhaton sa kinabuhi. Sama sa ubang mga batan-on ug akong mga kataligngan, dugay na gyod kong gustong manimpalad sa siyudad kay morag bugnaw kaayo sila si Tatay ug Nanay sa akong hangyo kanila nga motungha sa kolehiyo. Ako na hinuon ang natripan nga himoong SK Chairman kay milangyaw na man si Renato ug wala na kunoy laing mapili. Naahat ko. Maayo pa lagig padarohon lang kog estreyt lima ka adlaw, dili lang ang miting-miting ug sabot-sabot sa umaabot nga pista.

"Bay Julius, wa ra ba ko sa sunod bayle. Sa sunod semana, manglarga mi si Papa sa siyudad. Mangaplay ko sa Mitsumi." Giputol ni Bay Arsenio ang akong sonata sa paghanduraw.

"Modayon gyod ka sa imong giingon nako, Bay? Ayo-ayo na lang, ha." Mitokar na hinuon ang akong kasina sa higala. Gihinay-hinay nako og kuhit ang mga kubal sa akong mga kamot. Wala gyod ni siya masayod nga nasuya ko niya. Tanan niyang gusto gihatag gyod kaniya sa iyang ginikanan. Gani, siya ra man ang mibalibad sa iyang ginikanan nga dili lang una motungha sa kolehiyo.

"Gusto na ko nga manarbaho, Bay. Walay ayo kon ari lang ta pirme sa atoa. Mag-unsa man nang pono nga dili man permanente. Dili na man na siya kasaligan sa among panginabuhi." Seryoso gyod ni siya sa iyang plano, sama sad nako, pero ang kalahian lang kay sila si Tatay ug Nanay wala gyod mosuportar sa akong gusto.

Gipaspasan nako ang akong lakang aron magdali mi nga moabot sa baylehan. Dili ko gusto nga makadungog og usab kaniya nga maghisgot bahin sa pagpanarbaho sa siyudad kay basin mobalik na usab ang akong hilom nga kasina niya.

"Inighuman sa pista, Bay, makatrabaho na tingali ko sa Mitsumi. Manimpalad na sab ko didto sa siyudad," pangataposan niyang sulti, daw buot nang manamilit og sayo si Bay Arsenio nako.

"Ug ania na gayod ang atong pinalangga nga SK Tsirman… si Kagalang-galang Julius Bojos uban sa iyang amigo nga si Arsenio Patalinghug," daw sagol bugalbugal nga sibya ni Delfin sa dihang nalantawan na niya mi nga nagpadulong na sa baylehan. Siaw gyod. Apan bisan ingon niini kasiaw ang akong amigo sa tagay, usa lamang kadto ka yugto sa mabulokon namo nga panaghigalaay.

Mipahiluna gilayon si Bay Arsenio didto sa pono aron makapanihapon na si Delfin. Arang-arang kay napakgang kadtong dagayday sa among estorya. Ang kanahan! Desidido na gyong molarga. Sa hilom, gusto gyod kong makatrabaho pod sa Mitsumi. Gusto pod kong moasenso. Si Bay Delfin sab hapit na kuhaon sa iyang maguwang kay pasudlon usab og trabaho didto sa gam-anan og trailer sa may Pier Uno. Makamao man nuon siyang mang-welding. Nindot lagi gyod ning siyudad ang trabahoan kay sikat kaayo. Dako-dako nga dungog. Gibati nako ang dako nga kahingawa. Pastilan! Ako na lang usa ang mahabilin dinhi sa among baryo kon molarga si Bay Arsenio. Ang uban namong mga barkada ug higala sa baryo atua na man sa siyudad. Si Bay Junie atua sa Gaisano Metro, tigputos sa grocery. Si Bay Joel Potot nakatrabaho na sab sa bakery sa siyudad. Makamao na gyod momasa og pandesal. Manghambog pa ang buang nga ang taga siyudad nalumay kuno sa iyang singot kay mao may iyang itempla sa harina. Si Bay Crispin nakatrabaho sab sa Mitsumi uban nilang Bay Dado, Dioscoro, ug ang magsoong Avito ug Ricardo. Sila tingali ang nag-aghat kang Bay Arsenio nga moaplay, da. Nindot ra ba ang makatrabaho sa Mitsumi. Uniporme pa lang, desente na kaayong tan-awon: blue unya itom ang pantalon ug may ID pang pakapin. Dako-dako gyod ang suweldo kay minimum man. Ang akong inadlaw kang Patring kon magdaro ko sa ilang uma doblehon sa suweldo sa Mitsumi. Nakapalit lagi akong mga barkada og component. Hagtob na ra ba kaayo ang ilang balay. Ang nanay ni Avito nagdatahan dayon og Promac nga karaoke sa Conpinco sa Bogo. Sila usab si Bay Crispin duna nay TV nga de kolor, data-data. Asenso na lagi ang mga kanahan. Si Bay Arsenio usab may gisaad, kaniadto pa, bahin sa iyang pono.

"Ako nyang ilisdan og Akai ang akong sawns, Bay, para dili na ni sawayon sa taga Bogo. Mopalit ko og nindot nga amplipayer, kanang hagtob gyod para dili na nila sawayon ang akong pono nga karaan. Mao na unya ni ang atong gamiton sa pista para dili na ta mangabang sa sawns ni Quidato kada pista. Mahal ra ba kaayo og charge nya ang ilang opereytor dili papuli. Wa ra bay salig nato. Sila ra gyod ang moatiman sa ilang system. Aw, may katungod man pod sila kay sila man ang tag-iya pero mao lagi, mahiubos ta kay menos kaayo ang ilang pagtan-aw nato. Mora gyod tag kawatan sa ilang tan-aw."

Mangurog gyod sa kalagot si Bay Arsenio kada pista kay gawas nga dili na tagdon ang kagang-kagang niyang pono, kontra pa gyod niya ang grupo sa mga operator sa taga lungsod. Apil pod ko sa gibatig kahiubos ug kalagot ngadto sa operator nga taga Bogo. Mataymingan lang nga adto ni sila kaon sa amoa sa pista, butangan gyod nakog daghang betsin ilang sud-an. Tan-awon tag kinsay mauna og kalipong. Labaw pa nya nilay nahilo sa tulingan. Naunsa man pod ning taga amo nga kon pista na gani, gusto man kaayog bongga nga sawns. Bisan tuod ako ang SK Chairman pero dili ko kabalibad sa hangyo sa kadaghanan nga mangabang gyod mig sawns nga arang-arang ug labihang kusoga; disco lights pa bay imo nga nindot kaayo. Mobahad-bahad sad si Bay Arsenio dala ang pangluod nga dili na siya moserbisyo inigliwas sa pista o kaha kon dunay kaslon.

"Papahulaya sa god na imong pono kada pista," alam-alam ko usab sa akong higala. Mao nga, kay wala na may areglahong pono kada pista, ang tagay na lay atimanon. Wala pa gani magsugod ang pinalitay sa sonata, hubog na siya.

Gisuroy usa nako ang kilid sa baylehan kon aduna na bay kaulitawhan nga nangabot. Abiabihon man god nako sila kay kini laging isip SK Chairman. Gani, dili na pod ko kahatod sa mga dalaga inigkatingpamauli kay motabang man pod kog hipos sa pono. Serbisyo lagi.

"Dong Julius, tagay una!" dapit ni Noy Ado nga hubog na kaayo apan sige lang gihapog inom. Didto magpundok sa gamayng tindahan ni Benigna ang grupo ni Noy Ado nga sila si Jose, Toper, Nardo.

"Sige, Noy, salamat. Gatas lay akoa kay bata pa ko," pasiaw nako dayong lamano kaniya imbes dawaton ang baso. "Palit nya mog sonata, Noy. Nindot ra ba ka mo-cha-cha." Wala na lang sab manumbaling si Noy Ado. Bisan palahubog ning tawhana pero kaila gihapog tawo, dili parehas sa uban nga tugkan og amnesya.

May pipila nga kaulitawhang nanagbarog usab kilid sa baylehan. Ang uban kanila naghinay-hinay nag tagay og Mucho o di kaha Red Horse. Hasi kaayo ang mga tindahan nila ni Haydee, Rosita, Mamel, Lading, ug uban pa. Didto usab si Tiya Lydia, ang akong iyaan nga igsoon ni Mama, nagluto og binangkal.

"Tiya, binli nya kog lima kay akong ibato ugma sa buntog," timbaya nako sa akong iyaan nga gibuligan usab sa iyang kapikas nga si Tiyo Pedro.

"Hoy, Julius, humok tawon ni ron akong binangkal, dili parehas niadtong unang Sabado. Dad-i nya sila si Mama mo," tubag ni Tiya Lydia.

"Kon di ko kalimot, Tiya. Pero ihapit lang na ninyo sa amo inig-uli ninyo ni Tiyo," matod nako nga nagdali nga makaabot sa baylehan.

Nakita ko na usab ang grupo nila ni Arlene ug uban pang SK member nga nangabiabi sa kadalagahan nga molingkod na sa baylehan. Tungod sa kanihit na karon sa kadalagahan, hasta ang mga nanagtungha sa elementarya, gipugos nila nga manglingkod na sa tunga.

Gisugdan ang bayle human patokara ni Arsenio ang "Bayang Magiliw". Gibasa nako ang unang namalit og sonata. Didto sa lamesa, nagkapuliki si Arlene. Maayo gani kay anaa si Jingjing— iyang ig-agaw nga dalagita na usab. Mauwaw pang mobayle kon dad-on.

"Ania karon… usa ka sweet music… binayran kini sa Kanto Boys. Palihog lang walay sagol!" sing-al nako sa mikropono isip pasiuna sa bayle.

Gipislit, gialsa og gamay, gipaduol ang ngipon ngadto sa nagtuyok nga plaka dayong buhi ni Bay Arsenio sa dagom sa turntable. Mikanaas gilayon ang pasiuna sa hawot nga sonata. "When The Smoke Is Going Down". Mibaha gilayon ang pundok sa Kanto Boys padulong sa tunga sa baylehan hangtod sa nanaglingkod nga kadalagahan. Tagsa-tagsa og punit sa pares. Nagsugod ang bayle. Misenyas ang ilang lider nako nga si Bay Junjun.

"O, bayle sa tanan," sing-al usab nako. Ug misagol sab dayon ang laing grupo sa kaulitawhan.

"Usa ka hot music gikan sa Rugby Boys," basa na usab nako. Pastilan! Bisan unsa na may ngalan karon sa grupo. Milagubo gilayon ang "Tarzan Boys". Tungod kay wala may pahimangno sa mipalit nga walay sagol, daghan gyod ang nanayaw sa lainlaing kumpas. Way nahabilin sa kadalagahan.

May miawop nga usa ka petromaks. Nagkid-op-kid-op ang gasa sa kapula ug nawala. Gidali-dali dayon kinig kuha ni Noy Leo ug gibombahan. Apan wa na mahibalik ang puti niining kahayag. Wa nay gas. Gipahungaw na lang ni Noy Leo ang hangin niini. Tulo na lang ka petromaks ang mingkombateg banwag nga ambot asa sab kaha kutob ang lahutay. Ubay-ubay pa ra ba ning sonata nga binayran. Sagol-sagol lang. Waltz sa mga tigulang ug sa mga haligi namo sa baryo. "Malaguenia Cha-cha". Didto usab ang hot music nga paborito sa mga batan-on: "I Wanna Dance With You Like Cha-Cha-Cha", "Nevermind"; mga sweet music: "Woman", "Still Loving You", ug uban pa.

Akong nabantayan nga nag-anam nag kagamay ang hut-ong sa kadalagahan nga nanglingkod. Pero ingon gyod ni niini. Gikulbaan ko. Ning higayona, gisabwag na sab sa trumpa ang "What Am I Living For" ni Eddie Perigrina nga gituyo gyod pagpalit ni Noy Leo. Si Bay Arsenio nabawo intawon inig ukay ganiha gikan sa karaang mga plaka kay mao man gyoy girekwes ni Noy Leo ug sa kauban niyang mga tanod. Pastilan, diyotay na man lang diay ang kadalagahan sa among baryo! Ang uban tua na man god sa siyudad, kadaghanan nagpabuwan, ang uban nanarbaho sa Mitsumi lagi. Ambot ngano nga daghan mang batan-on ang nadani niining dakong kompaniya sa Hapon. Mora god nig magneto nga mihigop sa hapit tanan namong kadalagahan. Apektado hinuon among baylehan.

Ala una na dihang nahipos na namo ni Bay Arsenio ang pono. Sa amo lang una ni ipundo kay ugma na niya kuhaon kon naay sakyanan. Gipaningot intawon og pas-an si Bay Delfin sa bateriya. Ang mga bapols giyayongan sa ubang batan-on. Didto ni namo gibutang sa among kayda. Maayo kay nagmata pa si Tatay. Namulaw man tingali ni. Pero wala man ni siya moadto sa baylehan. Dili man sila mangadto si Nanay sa baylehan gawas kon pista kay motan-aw man sila sa pagpaso sa rayna ug mga dama.

"Taboni lang na ninyo og sako," mando ni Tatay kanamo dayong tunol sa sako nga igtatabon sa bapols didto sa among kayda. Ang turntable ug ang bag sa mga plaka didto namo isulod sa gamay namong sala.

"Pangape sa mo," agda ni Tatay sa mga batan-on. "Julius, andama ang mga baso," mando ni Tatay nako. "Duna koy gisikwate."

"Kuwarta lang kunoy kang Delfin, Noy Ignacio," tubag ni Kayok didto sa silong. Mohana na untag pauli ang grupo uban ni Bay Arsenio. Si Delfin nga nagdala og petromaks mipatid kang Kayok pero wala niya kini maigo kay milihay man.

"Ari na mo, pangape, diha lang mo sa balkon. Paresi ninyog binangkal," matod ni Tatay nga ganiha ra gyod ning sigeg yupyop sa iyang kuwako.

Sa dihang namauli na ang mga batan-on, nahilom pagkalit ang among balay. Mao lay mabati ang kanuos sa petromaks ni Noy Leo nga gibilin sab sa amoa.

"Tay, naa pay bahaw? Naa pa man tay sobrang sud-an ganiha, no?" pangutana nako kang Tatay. Gigutom ko pero gusto nakong makaestoryag usab si Tatay sa dugay na nga tuyo kaniya— ang paglangyaw sa siyudad.

"Naay daghan. Init pa nang sabaw sa linat-ang manok. Ako man nang gipaayopan sa takuri," matod ni Tatay nga milingkod sa atbang.

Arang-arang kay miatubang si Tatay nako. Makalugar na gyod ko niyag pananghid pag-usab. Dugay na ning gusto nako ibungat. Sama sa plaka nga pagabalik-balikog tokar, dili pod ko pul-an pagbalik-balik sa akong tuyo niya.

"Tay, ngaon ta," agda nako isip pasiuna.

"Sige. Busog pa ko. Manabako lang ko." Nagsige siyag yupyop sa kuwako. Pero ingon sa gipanid-an niya ang akong lihok.

"Tay, sunod semana, ako una ang operator kay si Bay Arsenio mangaplay sa Mitsumi."

"Unya makamao na ka anang pono?" sukit niya. Maayo unta kon motubay ni siya sa akong tuyo.

"Kamao na, Tay," matod ko. Apan giliwag gyod nako ang dagan sa among panag-estorya. "Tay, dali ra man kuno makasulod og trabaho sa Mitsumi. Dili kaayo lisod ang interview. Modawat man silag high school graduate sama nako," sugod nakong patokar sa kaugalingong sonata.

"Aw, madawat gyod na si Arsenio kay kugihan man. Di ba klasmeyt man mo?"

"O, Tay. Abi nimo, Tay, hapit tanan nakong klasmeyt nakatrabaho na. Nakapalit na gani silag kahimanan sa panimalay. Ang uban nila nakapasemento na man sa ilang balay," kombensir nako niya.

Apan sama usab sa naandan niyang tokar, wala siya ganahing makigtubay nakog estorya. Mitindog siya og milakaw paingon sa among sala. Gibati ko ang talagsaong pag-inusara. Giyarok nako paghurot ang Jaz dayong tindog aron ibutang ang plato ug kutsara didto sa planggana sa panghugasan uban sa kinan-an ganiha nga wa pa kahugasi. Gusto nako nga sundon si Tatay aron lugiton sa dugay na nakong tuyo niya. Naabtan nako siya nga naghigda tupad ni Nanay.

"Dong Julius, pagnga unya nang petromaks ni Leo," mando niya.

Mingiob ang balay human nako ariyahi sa hangin ang petromaks. Bugtong lamparilya sa altar ang naghatag kahayag sa kaadlawon. Akong giserhan ang pultahan dayong kuha sa banig ug gibukhad. Pero wa pa ko batiag duka. Gusto kong makighinabi kang Tatay.

Ang kaguliyang kaganiha sa baylehan, karon, gipulihan na sa tingog sa mga mangloy sa gawas. Bugnaw ang gawas sa hangin nga buot mangwiwi sa sawog. Sa akong tupad ang pono ni Bay Arsenio. Didto usab ang bag nga puno sa plaka. Saulado nako ang tanang tokar pero may talagsaong sonata sa kaugalingon nga buot nakong awiton.

"Nagmata ka pa, Julius?" may tingog.

"Oo, Tay," mubo kong tubag.

"Kon di ka kamata ugmag sayo, ako lang una ang motugbong sa Bogo," tingog sa kangitngit nga nangiway sa kahilom sa kagabhion. Apan wala nay sumpay.

Kahilom.

Mitakilid ko ug giatubang ang pono. Apan: "Nagsuwat mi kang Tiyo Esteban nimo. Sa sunod ting-abli, adto sa ka nila sa siyudad. Tiwas og eskuyla. Di ba gusto nimong mag-nautical?" Mao kining sonataha ang buot nakong mabati. Dili tiaw ang kalipay ko nga misayaw niining maong tokar ug nakapabuhi sa akong pangandoy.

Mihalang ang akong mata. "Salamat kaayo, Tay."

(KATAPOSAN)


                                                                 Analysis

                                          For me, these novels are enjoyable to read.

Guide Questions:

• How do we promote our own  Cebuano Novels?
• How do we appreciate our own Cebuano Novels?
• Why do we need to acknowledge our own Cebuano Novels?